Kocaeli Büyükşehir belediyesi, Kocaeli’nin tarih ve kültür değerleriyle ilgili çok önemli çalışmalar yapıyor. Akçakoca Gazi, Gazi Süleyman paşa, Karamürsel Alp adında düzenlenen Uluslararası Sempozyumlardan sonra şimdi de Gebze Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli tarihi adıyla hafta sonu Uluslararası bir Sempozyum düzenleyecek. 24-25-26 Mart tarihlerinde Darıca Elit Hotel’de başlayacak sempozyuma çok sayıda Bilim Adamı, Akademisyen ve araştırmacı katılıyor. 

 Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’nin düzenlediği Uluslararası Sempozyuma biz de “kentleşme Sürecinde çoban Mustafa paşa Külliyesi’nin önemi ve Gebze’de vakıf medeniyeti ve Osmanlı Vakıfları” adıyla hazırladığımız bir bildiriyle katılıyoruz. Bu bildiri de Çoban Mustafa Paşa’nın hayatı, eserleri ve hizmetleriyle Çoban Mustafa Paşa’nın Gebze’ye verdiği önemi belgeleriyle dile getiriyoruz. Hazırladığımız bildirinin özetini bugün sizlerle paylaşıyorum:   

  Gebze’yi çok seven ve en büyük külliyesini ve Vakfını Gebze’ye yapan Çoban Mustafa Paşa’ya Gebze bugüne kadar yeterli önemi vermedi. Ancak, son yıllarda önem verilemeye başlandı. Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’nin hafta sonu düzenleyeceği Uluslararası Sempozyum Çoban Mustafa Paşa’nın şanına yaraşır bir organizasyon olacak. 

  Çoban Mustafa paşa, Fatih tarafından Osmanlı Enderun mekteplerine alınmış ve devlete kazandırılmış çok önemli bir devle adamı. Fatih’ten sonra 31 yıl hükümdarlık yapan 2. Beyazıt döneminde birçok devlet hizmetinde bulunmuş Yavuz Sultan Selim döneminde Bakanlık yapmış, Yavuz’un kızı ile evlenerek saraya damat olmuş, Kanuni Döneminden Başbakan yardımcısı orduların başkomutana unvanına sahip olmuş, 4 Padişah döneminde yaşayıp 75 yıla yakın ömrüne devlet hizmetinde geçirmiş, kurduğu vakıflar ile sadece Gebze bölgesinde değil, Türkiye’nin bir çok yerinde ve ayrıca Bulgaristan, Makedonya, Romanya, Macaristan, Bosna, Arnavutluk. Rodos, Mısır ve Hicaz coğrafyasında yaptığı vakıf eserleri ile bugün bile hizmetlerine devam eden malını mülkünü vakıf kurarak insanlığa hizmete adayan örnek bir devlet adamıdır. 

ÇOBAN  MUSTAFAPAŞA KÜLLEYESİNİ GEZDİNİZ Mİ ? 

 Gebze'nin  kalbi  Çoban Mustafa Paşa Külliyesi'nde atar. Külliye, Yavuz  Sultan Selim  ve Kanuni Sultan Süleyman'ın vezirlerinden Çoban  Mustafa Paşa'nın  emriyle 16. yüzyılda Mimar Sinan'a yaptırılmış. Türk süsleme  sanatının  tüm özelliklerine  sahip bu tarihi şehir  minyatürü , camii , medrese, kervansaray, paşa odaları, hankah, bimarhane,  han, hamam, imarethane, kütüphane, su  kuyusu, şadırvan ve  türbe  gibi  her  biri  eşsiz  yapılar  topluluğundan oluşmakta. Külliyenin  Güney kapısı üzerinde Kanuni Sultan Süleyman'ın tuğrası  göze  çarpıyor.

  Tek kubbeli  herami  beş bölümlü son cemaat yeri   ve minaresiyle  camii, külliyenin tam  ortasında  ve Gebze'ye  hakim  merkezi  bir mevkide yer almakta .. .Bu camiinin mihrap  ve duvarları  kufi  yazılarla  süslenerek renk ve düzeni  görkemli Türk çinileri  ile sağlanmış.

  Türbe, camiin kıble  tarafında, külliyenin diğer yapılarından bir bahçe  duvarı  ile ayrılan hazire  avlusundadır. Çoban  Mustafa Paşa 1529 yılında vefat edince  Gebze 'de  yaptırdığı  külliyenin içinde  yer alan bu türbeye defnedilmiş. Çoban Mustafa Paşa  Mısır ve Rodos'ta  valilik  yapmış, İstanbul ve Bulgaristan'ın birer semtine adını  bırakmış. Çaldıran seferi dönüşü  vezirliğe yükseltilmiş. Yavuz Sultan selim'in kızı  Hafiza  sultan ile evlenen  Çoban Mustafa Paşa , Kanuni'ye  de vezirlik yapmıştır.

 Rumeli Beylerbeyliği'de yapan  Çoban Mustafapaşa  Onlarca  vakıf eserı  yaptırarak  insanların  hizmetine  tahsis  etmesi ile ünlü.  hakkında bir çok  hikaye ve efsaneler anlatılan  örnek bir devlet adamı olarak tanınıyor.. Türbe dış görünümüyle  Klasik Osmanlı türbelerinin  güzel bir örneğidir. Sekizgen planlı, giriş kısmı tamamıyla mermerlerle kaplı. 

  Külliye'nin avlusuna batıda, kuzeyde ve güneyde olmak üzere üç kapıdan giriliyor.  Külliye'nin batı  tarafındaki  giriş kapısının üstüne inşa edilmiş  kütüphane, araştırmacılar  için çok  önemli  bir yapıydı. 

Kütüphanenin sol tarafında  Paşa  odaları, sağ tarafında  da imarethane  bulunuyor. Paşa  odaları yüksek rütbeli  kişilerin misafir edildiği bölüm. İmarethane  külliyenin  mutfağı  ve  yemekhanesidir. 

 Kuzey kapıdan girince  Kervansaray  karşımıza  çıkıyor. Kervansaray  sağda  ve solda  olmak üzere iki bölümden oluşuyor, Kervansaraya  Deve doğum hanlarıda deniliyor.  Tekke bir diğer  adıyla  hankah, Kervansarayın  hizasında  külliyenin kuzeydoğu köşesinde  revaklı  bir avlu  etrafında   U planlı bir yapı ,Hankah 12 derviş  odası var ve  semahaneden  oluşmakta..

   Medrese Hankah'ın hemen karşısında bulunan Külliyenin güney  kapısının  sağında  yer alıyor. Zembilli  Ali  Efendi'nin ders verdiği bu  medreseden  bir çok  ilim adamı yetişmiş.  Duvarla çevrili  bir Bahçesi bulunan   medreseye  külliyenin dışından bir  kapıdan  giriliyor. Medrese üç tarafı  revaklarla çevrili  avlu etrafında 17 odadan oluşuyor.  Bir de mescidi  olan medrese  Osmanlı  döneminde yüksek öğrenim  yaptırılan bir okul  düzeyindeymiş.

 

Gebze Bölgesi’nin tarih, kültür ve turizm  değerleri içerisinde çok önemli yere sahip Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin   çok önemli  yeri vardır . Çoban Mustafa Paşa’nın yüzlerce yıl önce kurduğu ve içerisinde birbirinden kıymetli çok değerli yazma eserlerinin de olduğu Gebze Çoban Mustafa Paşa Kütüphanesi 1940’lı yıllarda yağmalanmış, vakfettiği arazileri, dükkânlar, han ve hamam ise kişilerin mülkiyetine geçmiş. 

    Çoban Mustafa Paşa Gebze’nin kentleşmesinde çok önemli yere sahip. Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Gebze şehrinin kurulmasının temel taşı olmuş, 500 yıldan beri Gebze Bölgesi Mustafa Paşa Külliyesi etrafında büyüyerek genişlemiş. Mustafa Paşa Külliyesi, Külliye mimarisi içerisinde her bakımdan önemli özelliklere sahip Muhteşem bir eserdir.  

Böyle bir sempozyumu düzenledikleri için  Kocaeli Büyükşehir Belediye Başkanı     Sn. İbrahim Karaosmanoğlu ‘nun şahsında  emeği geçen herkese teşekkür  etmeyi bir borç biliyoruz.

Çoban” lakabı ile nam salan Mustafa Paşa Bosnalı bir devşirme olduğundan “Boşnak”, Yavuz Sultan Selim’in kızı Hafsa Sultan ile evliliğinden mütevellid “Damat”, bazı yerlerde ise “Koca” lakabı ile anılır. Piri Mehmed Paşa tarafından yetiştirilen Mustafa Paşa, Yeniçeri ocağından sonra kapıcıbaşı ve Rumeli beylerbeyi görevini üstlenmiştir. Kanuni Sultan Süleyman devrinin ilk yıllarında ikinci vezir olduğuna dair umumi bir görüş de mevcut. 1529 yılında vefat eden Çoban Mustafa Paşa, Anadolu içlerinden doğu istikametine uzanan büyük sefer yolunun üzerinde bulunan menzil noktasındaki Gebze’de yaptırdığı külliyede medfundur.

Oldukça gelişmiş bir yerleşme düzenine sahip olan bu külliyenin cami tezyinatının Memlük sanatından dikkat çekici güzellikte izler taşıdığını belirtelim. Birçok evkafı olan Çoban Mustafa Paşa’nın 1522’de donanmanın başında serdar olarak Rodos seferine çıktığı biliniyor. Kuşatma sırasında vefat eden Mısır valisi Hayır Bay’ın görevini devraldıktan sonra Osmanlı İmparatorluğu topraklarına yeni katılmış olan Mısır’da 6,5 ay kadar kalır. Bu tecrübe, yaptırdığı külliyedeki caminin bazı süsleme özelliklerini izah edebilmemiz bakımından önemlidir.

Kapısının üzerindeki Arapça kitabeye göre 1523/4 (H. 930) yılında yaptırılan cami ve etrafını saran külliye binaları Mimar Sinan’ın eserlerini ihtiva eden Tezkiret’ül Ebniye listesinde mevcut. İsmi bu listede geçse de, yapım tarihi onun hassa mimarbaşılığından önceki yıllara denk geldiğinden Mimar Sinan’ın külliyenin inşasına katkısı tartışmalıdır. Bazılarına göre eserin tasarımı zamanın Hassa Mimarbaşısı Acem Ali’ye mâl edilir. Kimi kaynaklarda ise Mimar Sinan’ın kalfalarından Hüsam’ın adı geçer. Tetkiklerimiz sonucu Sinan’ın eserin yapım aşamasında bizzat başında olmadığını, sadece kalfa gönderdiğini anlıyoruz.

Osmanlılar döneminde İstanbul’dan yola çıkan kervanların, bazıları Üsküdar’da bazıları Kadıköy taraflarındaki menzil noktasında konaklardı. Belli aralıklarla sefer yolu boyunca yolcuların ve atların ihtiyaçlarına göre durak alanları yapılmıştı. Bu sebeple stratejik kavşaklarda kurulan menzil külliyelerinin şehir içinde yapılanlara kıyasla ayrı bir işlevi ve mimari tarzı vardır. Yolcuların dinleneceği, hayvanların barınacağı, hatta bakımlarının yapılacağı mekanlardır bunlar. Ayrıca burada ordunun toplanıp istirahat etmesi de mümkündür. 

Menzil durakları belirli, bir nizama göre belirlenirdi. Durak noktaları, yola çıkan bir kervanın ne kadar sürede, ne kadar yol aldığı, hesaplanarak ayarlanırdı. Hesaplamalarda yolun durumundan ordunun hareket kabiliyetine, topografyadan iklime kadar pek çok ayrıntı dikkate alınırdı. Bu sebeple durak noktaları arasındaki mesafeler farklılık göstermekteydi.

Gebze de bir menzil noktasıydı. Çoban Mustafa Paşa burada yaptırdığı eser menzil külliyelerinin en önemli örneklerinden birini teşkil eder. Külliyede merkezdeki camiyle aynı parsel üzerinde türbe güneş saati, şadırvan, kervansaray, tekke, semahane, misafirhane, darüşşifa, medrese, imaret, ahşap ev ve kütüphane yer alır.

Evliya Çelebi’nin ifadesine göre Mimar Sinan’ın baş kalfası Hüsam tarafından yapılan bu caminin yanında 3 bin insanın ve 2 bin at alan bir kervansaraydan başka bir de develik vardır. Ayrıca buradaki aşhaneden her gün, yatsıdan sonra handa oturanlara bakır sinilerle yemek, birer nanpare (bir parça ekmek her odaya bir mum, her ata da yem verilirdi.

Paşa odaları bile mevcut

Külliyenin kuzey tarafında dış avlunun caddeye açılan kubbeli kapısının iki yanında, ortadan birer sıra paye ile uzunlamasına çifter sahna bölünmüş tonozlu iki kervansaray kanadı bulunur. Bu kervansarayın tahdit ettiği , (sınırlandırdığı) şadırvan avlusunun sağ yanında eşit kubbeli hücreler halinde önü revaklı bir kısım uzanmaktadır ki, bunlara halk tarafından “paşa odaları” denirdi. Yüksek rütbeli kimseler misafir edildikleri için bu şekilde adlandırılmıştı. Aynı avlunun sol tarafında ise birbirine bitişik olarak yine önlerinde revaklı küçük avlular bulunan eşit hücrelerden ibaret bir tekke uzanmaktadır. Evvelce burası Nakşibendi tekkesi olarak kullanılıyordu.

Şadırvan avlusunun ortasından yükselen caminin önünde beş kubbeli son cemaat yeri vardı. Tek kubbeli kare planlı camide, kıbbeye geçiş, köşelerde alt kısımları mukarnas dolgulu üçgenlerden oluşan dilimli tromplarladır. Trompların bulunduğu geçiş bölgesi dışarıdan sekizgen bir kasnak ile çevrelenerek kubbe eteğini oluşturur ve kubbe kasnak üzerinden yükselir. Beş kubbeli son cemaat yerinde mukarnas başlıklı altı mermer sütun birbirine sivri kemerlerle bağlanarak geçiş bölgesinde pandantif bulunan kubbeleri taşımaktadır.

Türbe caminin güneyinde, külliyenin diğer yapılarından bir bahçe duvarı ile ayrılan hazire avlusundadır. Medresesi klasik Osmanlı şemasına göre yapılmış olup külliyenin batı kanadının güney yarısındadır. Yemek hazırlama ve pişirme hizmeti veren bu bölüm diğer yapılardan ayrılmış bir şekilde müstakil olarak konumlandırılmıştır.

Çoban Mustafa Paşa Külliyesindeki camii, Paşa’nın Mısır’dan gönderdiği bilinen Memluk üslubunda oyma mermer kaplamalarla süslenmiştir. Bu örneklerden birebir benzerlerine Kahire’deki Memluk yapılarında rastlamak mümkündür. Paşa’nın buraya yine Mısır’dan halı, rahle, fener, Kur’an muhafazası vakfettiği de bilinir. Bunlardan zamanımıza kadar gelebilen birkaç parça eşya halen İstanbul’da Türk-İslam Eserleri müzesinde sergilenmektedir. İçinde çok kıymetli el yazmaları olan kütüphanenin kitapları kısmen dağıldıktan ve hayli tahribe uğradıktan sonra  İstanbul’a nakledilmiştir.

Mısır Memluk sanatının muhteşem eserleri ile adeta, bir müze gibi, süslenen Çoban Mustafa Paşa Camii, gerek kendisinde, gerek türbesindeki ahşap, mermer, alçı işleri ve bilhassa nadir numuneleri kalmış olan tahta üzerine kalem işi nakışlarıyla Türk sanatının değerli misallerine sahiptir. Menzil külliyelerinin en kıymetlerinden olan böylesine zengin bir mimari anlayışa sahip Mustafa Paşa Camii müştemilatının azami bir dikkat ve titizlikle muhafazasını temenni ediyorum.

   ( Kaynak:  Derin Tarih dergisi  Kasım 2016Sayfa. 32,33,34 ve 35 )