Aras Nehri'nden Kültür ve Medeniyet Tarihimiz Akar

İsmail Kahraman

belgeselciismail@gmail.com

15 Aralık 2020, 10:02

Aras Nehri; tarihtir, kültürdür, medeniyettir.

Aras; Doğu Anadolu, Nahcivan ve Azerbaycandır.
Aras, Erzurum dağlarında Hazar'a canlı şahittir.
Aras'tan, binlerce yıllık Türk İslam tarihi akar.
Aras, kahramanlık destanları yazılan yerdir.
Aras, şairlere ilham kaynağı olmuş, üzerine hasret ve sevda türküler söylenmiştir.
Aras üzerine söylenen şirler, devletler arasında krizlere neden olmuş.
Aras üzerine en önemli ve anlamlı şiiri Azeri Şair Bahtiyar Vahapzade yazmış, Cumhurbaşkanı Sayın Erdoğan Karabağ Zaferi geçit törenlerinde okumuştu.
İran Türkiye arasında büyük olay ve diplomatik krize neden olan Aras şiirini birlikte okuyalım.

“Aras'ı ayırdılar
Kum ile doldurdular;
Ben senden ayrılmazdım
Zor ile ayırdılar,
Ay Lâçin, can Lâçin,
Men sene kurban Lâçin”

Aras nehri ile ilgili www.iktav.com olarak araştırma yapıp, Azerbaycan Karabağ Zaferi ile ilgili Devrialem www.devrialem.tv olarak çektiğimiz belgeselde yer verip, Gebze Gazetesi www.gebzegazetesi.com da Belgeselcinin Not Defteri köşesinde makale olarak yazacağız.

***

Cumhurbaşkanının konuşması
Sayın Erdoğan Azerbaycan Karabağ Zaferi törenlerinde Aras türküsünün sözlerini okudu, İran ayağa kalktı.
Büyükelçiler bakanlıklara çağrıldı, demeçler verilip eleştiriler yapıldı, deyim yetinde ise İran ne yapacağını şaşırdı.

Cumhurbaşkanının Konuşması

Cumhurbaşkanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan, Azerbaycan'ın Ermenistan'a karşı Dağlık Karabağ'daki zaferini kutlamak için düzenlenen Zafer Geçidi Töreni'nde önemli açıklamalarda bulundu. Cumhurbaşkanı Erdoğan, 'Aras, türküsünü daha güçlü çığıracak. Karabağ şikestesini okuyan nefesler daha yüksek daha güçlü çıkacaktır.' ifadelerini kullanarak, Aras türküsünün sözlerini okudu;
“Aras'ı ayırdılar
Kum ile doldurdular;
Ben senden ayrılmazdım
Zor ile ayırdılar,
Ay Lâçin, can Lâçin,
Men sene kurban Lâçin”
Sözlerine devam eden Erdoğan, 'Güzelliğine kurban olduğumuz Laçın artık özgürdür. Laçın gibi, Şuşa gibi Fuzuli, Cebrail, Zengilan Kubatlı, Ağdam ve Kelbecer de artık özgürdür. Bugün büyük mücahid Ahmet Cevat Bey'in ruhunun şâd olduğu gündür. Bugün Nuri Paşa'nın, Enver Paşa'nın Kafkas İslam Ordusunun yiğit neferlerinin ruhunun şâd olduğu gündür. Bugün Azerbaycan şehitlerinin serdarı Mübariz İbrahimov'un ruhunun şâd olduğu gündür.' diye konuştu.

Okunan Aras şiirinden rahatsız olan İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif, sosyal medya hesabından yaptığı paylaşımla "Kimse sevgili Azerbaycan'ımız hakkında konuşamaz" diyerek Erdoğan'ın okuduğu şiire tepki göstermişti.
Zarif, "Cumhurbaşkanı Erdoğan'a, Bakü'de kötü olarak tabir ettiği şeyin, Aras'ın kuzeyindeki bölgelerin İran anavatanından zorla ayrılmasına atıfta bulunduğu bilgisi verilmedi. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin egemenliğine zarar verdiğinin farkında değil miydi?'' ifadelerini kullandı

Daha sonda İran’ın Ankara büyükelçisi Türk Dışişleri bakanlığına çağrılarak Türkiye’nin tepkisi iletildi, gerginlik tırmanırken Türk Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu İran Dışişleri Bakanını arar ve iş tatlıya bağlanır.
İran’ı bu kadar rahatsız eden, Aras Türküsü ve Şiirine ilham kaynağı olan Aras Nehri nereden doğar? Aras Nehri'nin kültür, medeniyet ve zaferler tarihimizdeki yeri ve önemi nedir ? İran neden bu şiirden bu kadar çok korktu?
Evet Azerbaycan nüfusunun yarısı Azeri Türkü, İran'da yaşayan Azeri Türkleri tüm baskılar ve asimilasyona rağmen din, dil ve kültürlerini koruyor.
Türkmen sahra bölgesinde yaşayan iki milyon Oğuz Türkü, ölüm kalım mücadelesi vererek hayatlarına devam ediyor.
İran'da yaşayan 40 milyona yakın Azeri Türkü her gün Aras Nehri'nin sularına bakarak dertlerini, sorun ve sıkıntılarını Aras'a anlatıyor, Aras Nehrine söylüyor, gönüllerindeki yanan ateşi Erzurum Dumlubaba Dağlarının binlerce metre yüksekliğindeki zirvelerden doğan Aras Nehri'nin serin suları ile soğutuyor.
"Aras'ı ayırdılar
Kum ile doldurdular;
Ben senden ayrılmazdım
Zor ile ayırdılar,
Ay Lâçin, can Lâçin,
Men sene kurban Lâçin"
İran bu şiiri neden sevmiyor?
Aras, İran'ın Erdebil ve Doğu Azerbaycan vilayetlerinden de geçen bir sınır nehri. Aras Nehri, İran'da yaşayan Azeriler için çok şey ifade eder, iranda yaşayan Azerilerin sembolü olarak görülür.
***

Aras Nehri Hakkında Genel Bilgi

Aras Nehri; Bingöl Dağları’nın Erzurum il sınırları içinde kalan kuzey yamaçlarından doğar. Tekman Yaylası'nın bütün sularını toplayan ırmak, Sakaltutan Dağları'nın doğusundaki havza içerisinde kuzey yönünde akar. Sakaltutan Dağları ile Topçu Dağı arasında kalan, derin ve sarp Mescitli Boğazı'nı geçtikten sonra Pasinler Ovası'na iner. Burada Yukarı Pasin Havzası'nın sularını toplayarak gelen Hasankale (Pasinler) Çayı'nı alır ve kuzeydoğu yönünde akarak il sınırları dışına çıkar.
Erzurum-Kars platosunun güneyindeki çöküntü alanlarında akarak Ermenistan sınırına ulaşır. Türkiye-Azerbaycan, Türkiye-Ermenistan ve Azerbaycan-İran sınırının bir bölümü oluşturduktan sonra Azerbaycan'da Kura Nehri'ne dökülen nehir. 1072 km uzunluğunda, 102 bin km2 havza alanına sahip nehir Kafkaslar’ın en büyük nehirlerinden biridir. Nehrin 548 km'si Türkiye sınırları içerisindedir.
Aras Nehri'nin rejimi oldukça düzensizdir. Ocak ayında 42.2 m3/sn kadar olan debisi, Şubat ve Mart aylarında çok yavaş yükselmektedir. Gerek karların erimesi, gerekse ilkbahar yağışları nedeniyle Nisan ve Mayıs aylarında en yüksek değerine ulaşmaktadır. Haziran ayından itibaren yağışların azalmasıyla sürekli bir düşüşe geçen nehir debisi, Eylül ayında en düşük değerleri görür. Daha sonra sonbahar yağışlarının etkisiyle, Ekim ayı içerisinde yavaş bir artış göstermekte, Kasım ve Aralık aylarında ise yaklaşık olarak aynı seviyede kalmaktadır.

Aras Nehri nin Sınır Çizgisi

Aras Nehri Türkiye'de Erzurum yakınlarında doğar. Kars, Kağızman ilçesinin kuzeydoğusunda Akuriyan nehrini içine aldıktan sonra Türkiye-Ermenistan sınırı boyunca akmaktadır. Burada Çıldır Gölü'nden doğup gelen Arpaçayı alır. 11 km'lik Azerbaycan-Türkiye koridorundan sonra Azerbaycan (Nahçıvan)-İran sınırını, Ermenistan-İran ve tekrar Azerbaycan-İran sınırını izlemektedir. Daha sonra nehir Azerbaycan’ın içlerine akarak Sabirabad şehri yakınlarında Kura Nehri ile birleşip Hazar denizine dökülmektedir.

Aras Nehri'nin Kolları

Nehre kuzeyden (sağdan) dökülen ana kollar şunlardır: Arpaçay, Zengmar, Sariso, Kotur, Hacılar, Kelibar, Ilgena, Dare ve Balha. Türkiye'de Gareso Nehri Aras'a soldan, Ermenistan'daki Akuriyan, Metsamor, Hrazdan, Azat, Vedi, Arpa, Vorotan, Vogci ve Megri ise sağdan dökülmektedir.
Haçın, Okçi, Kuri ve Kandlan nehirleri Aras'ın Azerbaycan'daki kuzey kollarıdır.
***

Arasın Kaynağına Yolculuk

Nehirler, dağlar ve ovalar kültür ve medeniyet tarihimizin sınır çizgileri anıt ve yıkılmaz abideleridir.
13 Temmuz 2016 tarihinde Erzurum'dan yola çıkıp Dumlu Dağları zirvesindeki Aras, Furat ve Çoruh Nehirleri'nin doğduğu Taksimatı İlahi Tepesine çıktık. Fırat Nehri'nin kaynağı dumlu baba suyundan kana kana içip Gebze Gazetesi www.gebzegazetesi.com da geniş bir makale yazmıştım.
Aras Nehri'nin kaynakları Erzurum Bölgesi'ndeki dağlardır. Aras, Selçuklu Devleti'nin Malazgirt Zaferi'nden önce 1048 yılında fethedip destanlar yazdığı Pasinler Ovası'nda toplanıp, Hazar Denizi'ne doğru yola çıkar, Aras'a ruh veren Erzurum Dağları ve Pasinler Ovası'dır.

Aras Nehri'nin Kaynağı

Uzunluğu 1059 km olan Aras Nehri'nin 548 kilometresi, Türkiye toprakları üzerinde bulunmaktadır. Aras Nehri'nin kaynağı Erzurum sınırları İçinden doğar. Bingöl dağının (3194 m.) kuzeybatı yamaçlarının zirveye yakın Erzurum bölgesinden çok sayıda kaynak sularının birleşmesiyle oluşur, Pasinler Ovası'nda toplanır.
Önce güney-kuzey istikametinde akarken sonra kuzeydoğuya, daha sonra da doğuya yönelir. Nehir doğuya doğru akarken batı-doğu doğrultusunda uzanan Tekman havzasından geçer. Bu havzada Aras'a birtakım küçük kollar da dökülür. Bu kollardan ırmağa soldan karışanlar Palandöken Dağı (3176 m.), Şahvelet Dağı (2654 m.), Nalbant Dağı (2899 m.) ve Sakaltutan Dağı'ndan (2402 m.) inen derelerdir. Tekman Havzası'nda Aras'ın sağ taraftan aldığı kollar ise Bingöl Dağı'nın kuzeydoğu yamaçlarından kaynağını alan derelerle daha doğudaki Akdağ'dan (2881 m.) gelen derelerdir. Bu küçük dereleri topladıktan sonra, Tekman'ın 20 km kadar doğusunda güney-kuzey doğrultusunu alır. Kuzeye doğru akarken doğuda Karayazı tarafından gelen Çikılgan Deresi kendisine kavuşur. Daha kuzeyde Aras, doğudaki Topçu dağı ile batıdaki Sakaltutan dağı arasındaki dar bir vadiyi geçtikten sonra Pasinler Ovası'na açılır. Adı geçen ovanın doğusunda bu ovanın sularını toplayan ve Pasin suyu adı verilen akarsu ile birleşir ve bu noktanın yakınında İlhanlılar zamanında vezir Emîr Çoban tarafından 1297 yılında yaptırılan ve bu vezirin adından dolayı Çoban Köprüsü adı ile tanınan yedi kemerli (1878'den beri altı kemerli) taş köprünün altından geçer.
Çoban Dede Köprüsü'nden geçerken, Aras Nehri size çok şeyler söyler. Size kendi hikayesini anlatır.
Erzurum dağlarından Hazar Denizi'ne, Aras Nehri'nde gazetecilik ve belgeselcilik anılarımı sizlerle paylaşmaya yarın devam edeceğim.